انجیر از شناخت و کاشت تا داشت و برداشت و باغداری
انجیر از شناخت و کاشت تا داشت و برداشت و باغداری
انجیر خشک ثمره درختی است از خانواده توت و خزان کننده با برگ‌های پنجه‌ای که در مقابل سرمای شدید مقاوم نبوده و در آب و هوای معتدله و نیمه‌گرم کاشته می‌شود. طول عمر درخت انجیر تا سیصد سال ذکر شده و در صورت وجود شرایط مناسب، بلندای آن به شش متر و حتی بیشتر نیز می‌رسد. میوه این درخت، با داشتن ارزش غذایی و طبی بالا، دارای قند زیاد بوده و منبع مناسب پتاسیم، منیزیم، کلسیم و فسفر و سرشار از ویتامین‌های A، B و C و نیز منبع غنی فیبر غذایی است.
میوه بهشتی انجیر مقوی و نیروبخش بوده و بهترین ماده غذایی در بهبود افرادی است که به دلیل بیماری طولانی دچار ضعف بنیه شده‌اند. میوه انجیر در جلوگیری و رفع یبوست موثر بوده و در بهبود بیماری‌های بواسیر، نقرس و قولنج بسیار موثر است. به دلیل عدم وجود سدیم و چربی در انجیر خشک و نیز املاح بیشتر آن از سایر میوه‌ها، در رژیم‌های غذایی کم‌چرب، کم‌سدیم، پر فیبر، دیابتی و کاهش وزن مورد استفاده قرار می‌گیرد. میوه انجیر بیشتر به‌صورت تر و تازه و خشک مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این وجود مصرف فراورده آن مانند کمپوت، مربا و … نیز مرسوم است.
وضعیت کاشت در دنیا
درخت انجیر هم‌اکنون در تمامی قاره‌ها به منظور مصرف داخلی و یا به عنوان یک محصول صادراتی کاشت و پرورش داده می‌شود. بیشترین سطح زیر کشت این درخت در نواحی حوزه مدیترانه، دریای سرخ و خلیج فارس می‌باشد و خارج از نواحی ذکر شده، تنها در آمریکا به‌صورت چشمگیر پرورش داده می‌شود. این در حالی است که این کشور حدود ۳۷ درصد مصرف داخلی خود را از طریق واردات تامین می‌کند. مهمترین کشورهای تولید کننده انجیر خشک ترکیه، مصر، اسپانیا، پرتغال و ایران می‌یاشند. در ایران نیز از نظر سطح زیر کشت و میزان تولید، استان فارس با فاصله قابل توجه در مقام نخست قرار دارد.
اصل و قدمت انجیر
موطن اصلی درخت انجیر، تمدن قدیم یا همان آسیای غربی و کشورهای اطراف مدیترانه است و در ایران نیز از روستای سمنگان نام برده شده است. درخت انجیر بویژه نوع خودرو یا کوهستانی آن که به انجیر کوهی معروف است بسیار قدیمی است. نکته بسیار جالب در مورد این میوه این است که به عقیده باستان‌شناسان، نخستین محصول زراعی بشر در ۱۱ هزار و ۴۰۰ سال پیش می‌باشد. از این رو نخستین میوه پرورش یافته دست انسان بوده و هزار سال قبل از زراعت گندم، جو و بنشن در خاورمیانه کشت می‌شده است. آثار این درخت در آخر دوران دوم زمین‌شناسی (کرتاسه) دیده شده و در دوران چهارم در اطراف دریای مدیترانه مورد کشت قرار گرفته است. گفته می‌شود که کاشت انجیر، از ۲۸۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در مصر باستان مرسوم بوده است.
درخت انجیر در یونان باستان هم از منظر خوراکی و هم از منظر دارویی ارزشمند بوده و به عنوان یک منبع غذایی برای فصل زمستان مد نظر بوده است. یونانیان قدیم نوع اصلاح شده این درخت را تحت نام انجیر آتیک (Attic) می‌شناخته‌اند. رومیان نیز این درخت را با اعتقادات مذهبی خود درآمیخته آن‌را نشانه سعادت، پیشرفت و ترقی روز افزون می‌دانسته‌اند. میوه انجیر یکــــی از قدیمی‌ترین میوه‌ها در اسپانیا است. اعراب پس از حمله و فتح کشور پرتقال، درخت انجیر را به آنجا برده‌اند. یهودیان قدیم نیز درخت انجیر را می‌شناخته‌اند و نوعی از این میوه ارزشمند تحت عنوان فیکوس سیکوروس در تورات یاد شده است. در کتاب مقدس انجیل نیز از انجیر، فراوان نام برده شده و به عنوان یکی از میوه‌های بهشتی قلمداد گردیده است. در قرآن کریم نیز خداوند به انجیر قسم یاد نموده و سوره‌ای به نام این میوه نام‌گذاری شده است.
گیاه‌شناسی انجیر
درخت انجیر دارای برگ‌های پهن و پنجه‌ای با ظاهر ناصاف و خشن و منقسم به ۳ تا ۵ تقسیم عمیق می‌باشد. قسمتی که به عنوان میوه انجیر شناخته شده و مورد تغذیه قرار می‌گیرد، در حقیقت میوه نبوده بلکه زائده گلابی شکلی است که گل‌های انجیر به تعداد زیاد در داخل آن قرار گرفته و مواد قندی در این زائده جمع می‌شود.
در بخش‌های مختلف درخت انجیر، شیرابه فراوان شیری رنگ با طعم تند و سوزاننده جریان دارد. گل‌های این درخت مشتمل بر دو نوع نر و ماده و واقع در جدار داخلی گل‌آذین گلابی شکل است. قسمت فوقانی محفظه گلابی شکل، دارای سوراخ کوچکی است که گل‌های نر در ورودی آن و در زیر فلس‌های ریز جای دارد.
گل‌های ماده گل‌آذین، در قسمت داخلی محفظه گلابی شکل جای گرفته و از آمیزش آنها میوه‌های فراوان ریزی در درون بخش گوشتی نهنج تشکیل می‌شود. عمل آمیزش توسط حشره بسیار کوچکی به طول ۲ تا ۳ میلی‌متر به نام «بلاستوفاگا» صورت می‌گیرد. این حشره که تخمک‌گذاری آن در گل‌های ماده انجام می‌گیرد، دانه‌های گرده را از گل‌های نر به گل‌های ماده منتقل می‌کند و با این عمل گل‌های ماده تبدیل به میوه‌های کوچکی می‌شوند که با پایه‌های گوشتی به دیواره نهنج چسبیده‌اند. طی رسیدن میوه، نهنج گل‌آذین که ظاهر گلابی شکل دارد تدریجاً گوشت‌دار و دارای اندوخته‌های فراوان مواد قندی و غیره می‌شود. با توجه به اینکه در میوه حاصله مجموعه‌ای از میوه‌های کوچک خشک در سطح داخلی یک نهنج آب‌دار و گوشتی قرار گرفته، از نظر گیاه‌شناسی، انجیر به عنوان میوه مرکب شناخته می‌شود.
تقسیم‌بندی درخت انجیر
از نظر تقسیم‌بندی، درخت انجیر دو دسته غیر خوراکی و خوارکی را شامل می‌شود. نوع غیر خوراکی در واقع درخت نر بوده که به‌نام «بر» معروف است و زمستانه، بهاره و تابستانه دارد و از نوع بهاره آن برای گرده افشانی یا به‌اصطلاح «بردهی» انجیر خوراکی استفاده می‌شود.
نوع خوراکی انجیر، در طول سال ممکن است یک یا دو مرحله تولید محصول داشته باشد. اگر تنها یک مرحله محصول تولید کند، در تابستان میوه می‌دهد و اگر دو مرحله تولید محصول داشته باشد، مرحله نخست در بهار یا اوایل تابستان و مرحله دوم که محصول اصلی درخت می‌باشد در اواخر تابستان می‌رسد.
با توجه به تولید میوه در سال و نیاز یا عدم نیاز به گرده‌افشانی جهت ماندن میوه بر روی درخت، نوع خوراکی انجیر به سه دسته معمولی، ازمیر و سان‌پدرو تقسیم می‌شود. نوع معمولی همان انجیرهای سیاه موجود در بازار بوده که نیازی به گرده‌افشانی ندارد. انجیر ازمیر مهمترین نوع اقتصادی بوده و به ارقام مختلف از جمله سیاه، سبز، شاه انجیر و کشکی تقسیم می‌شود. عمده انجیرهای تولیدی در ایران، گونه سبز نوع ازمیر می‌باشد. نوع سان‌پدرو نیز دو مرحله تولید محصول دارد که مرحله اول آن مهمتر بوده و برخلاف مرحله دوم به گرده‌افشانی نیاز ندارد.
برای آشنایی با ارقام مختلف انجیر به مقاله « انواع انجیر از نظر درخت و میوه » مراجعه نمایید.
شرایط مناسب کاشت انجیر
درخت انجیر ویژه مناطق نیمه گرمسیری بوده و به زمستان ملایم و تابستان گرم نیاز دارد. این درخت به همان اندازه که در برابر گرما مقاوم است، در مقابل سرما مخصوصا در دوره جوانی حساس است. از این رو سرما یک عامل محدود کننده در کاشت این درخت به حساب می‌آید. از نقطه نظر درجه حرارت، انجیر در دمای حدود ۲۵ تا ۳۵ درجه به‌خوبی رشد می‌کند. هرچند کاشت این درخت در گستره وسیع‌تر دمایی ممکن می‌باشد، اما دمای بالاتر از ۴۲ درجه کیفیت محصول را کاهش می‌دهد.
میزان بارندگی مورد نیاز
میزان بارندگی مطلوب برای کاشت دیم درخت انجیر، ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر در سال با پراکنش مناسب از اواسط پاییز تا اوایل بهار می‌باشد. امکان کاشت دیم انجیر در مناطقی که متوسط بارندگی سالیانه زیر ۳۰۰ میلی‌متر باشد نیز وجود دارد منتها در صورت کاهش قابل توجه میزان بارندگی، نوع کاشت به‌ناچار به آبی تغییر خواهد کرد. بارش باران در زمان تلقیح و بردهی درخت بسیار مضر بوده و محصول را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. بارندگی همزمان با برداشت نیز باعث خرابی و کاهش کیفیت محصول می‌گردد. در آب و هوای مرطوب، میوه انجیر درشت و دم آن طویل شده اما از مقدار شیرینی آن کم می‌شود. در آب و هوای خشک نیز دم میوه کوتاه شده و حتی به کلی از بین می‌رود ولی اندازه میوه کوچک و مقدار شیرینی آن زیاد است.
شرایط زمین شناسی
از نظر زمین‌شناسی انواع مختلف خاک، از شنی سبک تا رسی سخت با PH حدود ۶ تا ۷.۵ برای رشد انجیر مناسب است. بهترین خاک برای کاشت این درخت اراضی لیمونی می‌باشد. در این اراضی به دلیل رشد زیاد شاخ و برگ، میوه دادن درخت، دو یا سه سال به تعویق می‌افتد. این گیاه به دلیل ویژگی‌های خاص و مقاومت در مقابل برخی عوامل نامساعد محیطی به‌ویژه شوری و خشکی خاک، با طیف وسیعی از شرایط آب و هوایی و خاکی سازگاری دارد. حساسیت درخت انجیر نسبت به کمبود آهن و روی زیاد نیست اما به سدیم و بور حساس است.
کاشت و ازدیاد درخت انجیر
ازدیاد درخت انجیر را با روش‌های مختلف تکثیر نباتات، چه جنسی و چه غیر جنسی می‌توان انجام داد. در ازدیاد جنسی به‌وسیله بذر، درخت جدید هیچ‌گاه شبیه پایه مادری خود نخواهد بود و به همین دلیل، این روش مختص مراکز تحقیقاتی بوده و برای یافتن گونه‌های جدید از آن استفاده می‌شود. ازدیاد جنسی تنها برای انواعی از انجیرها ممکن است که پس از گرده‌افشانی میوه‌هایشان بذر می‌دهند یعنی انجیرهایی که در زمان خوردن میوه، بذرشان زیر دندان‌ها صدا می‌دهند. برای گرفتن بذر، انجیر رسیده و تر را با انگشتان دست فشار داده خوب له می‌کنند. پس از آن انجبر له شده را در غربال خیلی ریز ریخته زیر فشار آب می‌گیرند. با فشار آب، گوشت میوه از غربال عبور کرده و بذرها درون آن باقی می‌مانند. بذرهای به‌دست آمده پس از خشک کردن، آماده کشت خواهند بود.
ایجاد باغ به منظور بهره‌برداری تنها از روش‌های مختلف ازدیاد غیر جنسی امکان‌پذیر است. روش‌های مختلف ازدیاد غیر جنسی درخت انجیر شامل قلمه‌زدن، پاجوش، خواباندن شاخه و پیوند می‌باشد. ازدیاد به روش قلمه‌زدن بیشتر از سایر روش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. قلمه زدن به دو صورت «کاشت مستقیم» و «کاشت خزانه‌ای» قابل استفاده است.
قلمه زدن
در روش کاشت مستقیم قلمه، نخست گودال‌هایی به عمق ۱ تا ۱.۵ متر و طول و عرض حدود ۸۰ سانتی‌متر تا یک متر حفره شده و در اسفند تا اوایل فروردین، قلمه‌های ۳ یا ۴ ساله و یا مسن‌تر که ۷۰ تا ۸۰ سانتی متر طول و ۲ تا ۴ سانتی‌متر قطر دارند، تهیه شده و کاشته می‌شوند. فواصل بین گودال‌ها بسته به قدرت نهایی درختان حاصله از ۶ تا ۱۲ متر متغیر است.
در روش کاشت خزانه‌ای قلمه، ابتدا شاخه‌های ۲ یا ۳ ساله به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر را از درخت سالم و قوی در اواخر فصل پاییز و قبل از فرارسیدن سرما جدا می‌کنند. قلمه‌های حاصله، پس از دسته‌بندی در خاک مرطوب با دمای ۵ تا ۶ درجه نگهداری می‌شود. در اواخر زمستان تا اوایل بهار، قلمه‌ها را در هوای آزاد بر روی خطوطی به فاصله ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر می‌کارند. هنگام کاشت باید توجه داشت تنها آخرین جوانه از خاک بیرون باشد. قلمه‌های کاشته شده خیلی زود و آسان ریشه داده و رشد خود را شروع می‌کنند. یک‌سال بعد قوی‌ترین آنها که بهتر از سایر قلمه‌ها رشد کرده‌اند جدا کرده در اردیبهشت ماه در چاله‌هایی به طول، عرض و عمق حدود ۵۰ سانتی‌متر کاشته می‌شوند. این روش آسانترین راه ازدیاد درخت انجیر است.
در تکثیر و ازدیاد درخت به‌وسیله قلمه، بایستی توجه داشت شاخه‌ها رسیده و از درخت سالم و قوی انتخاب شوند.
استفاده از پاجوش و خواباندن شاخه
از آنجا که درخت انجیر معمولا زیاد پاجوش می‌دهند، از آنها در ازدیاد درخت استفاده می‌شود. پاجوش‌ها را در بهمن یا اسفند ماه در گودال‌های حفر شده قرار می دهند و اطراف آن را خاک می‌ریزند. در این روش تعدادی از شاخه‌ها را حذف کرده و فقط ۲ تا ۳ شاخه باقی می‌گذارند. در بعضی مناطق که کشت انجیر به صورت آبی می‌باشد، ابتدا گودالی به عمق ۲ متر کنده و ۱.۵ متر آن را با خاک پر می‌کنند. پس از آن، گودال را آب داده و نهال را داخل آن می‌کارند. لازم به ذکر است ازدیاد به‌وسیله قلمه به دلیل مقاومت بهتر گیاه حاصله در مقابل سرما نسبت به پاجوش برتری دارد.
خواباندن شاخه روش بعدی تکثیر درخت انجیر می‌باشد. در این روش شاخه‌های انجیر بدون اینکه از درخت مادر جدا شوند، در خاک خوابانده می‌شوند. شاخه خوابیده پس از مدتی ریشه داده و رشد خود را شروع می‌کند. پس از رشد در سال اول، مجددا طول بیشتری از شاخه به زیر خاک برده می‌شود. این عمل تا زمانی که فاصله مناسب با درخت مادر ایجاد شود تکرار می‌گردد. با رشد مناسب درخت جدید، ارتباط شاخه اصلی با درخت مادر قطع می‌گردد. ضمنا از محل جوانه‌های شاخه خوابیده، نهال‌های متعدد به‌وجود می‌آید که می‌توان از آنها استفاده کرد.
آخرین روش ازدیاد غیر جنسی درخت انجیر، پیوند زدن می‌باشد. از روش پیوند زدن برای تبدیل انجیرهای مختلف مانند سبز، سیاه، متی، شاه‌انجیر و بر به یکدیگر استفاده می‌شود. نوع پیوند مرسوم، لوله‌ای و زمان پیوند معمولاً اردیبهشت ماه می‌باشد.
داشت و نگهداری درخت انجیر
داشت و نگهداری درخت انجیر مانند سایر درختان پس از کاشت نهال شروع شده و در طول دوران بهره‌برداری ادامه می‌یابد. نهال انجیر پس از کاشت به آب نیاز دارد. در صورتی که میزان بارندگی مناسب نباشد، کمبود آب مورد نیاز گیاه را باید به کمک آبیاری جبران نمود. شخم‌زنی سالیانه در ردیف‌های کاشت درخت، در اوایل بهار و حداکثر در اردیبهشت‌ماه انجام می‌شود.
سله‌شکنی اطراف تنه درخت نیز یکی از اموری است که هر ساله در بهار انجام می‌شود. سله‌شکنی ضمن از بین بردن علف‌های هرز و همچنین تهویه خاک باعث افزایش مقدار جذب و نگهداری آب می‌شود. علاوه بر این با انجام سله‌شکنی، لارو حشرات مخصوصا کرم شاخه‌خوار انجیر در معرض آفتاب قرار گرفته و از بین می‌رود. ساخت تشتک آبگیر و مرمت و بهسازی آن از دیگر اقداماتی است که در مراقبت از درخت انجیر مخصوصا در خشکسالی و کمبود بارندگی بایستی انجام شود. این عمل در زمان بارش باران جریان آب را به سمت درخت تسهیل می‌کند.
هرس فرمی و هرس بهره‌برداری
هرس درخت انجیر نیز از اقدامات مهمی است که در نگهداری این درخت بایستی مد نظر قرار گیرد. هرس درخت انجیر به دو صورت «هرس فرمی» و «هرس بهره‌برداری» انجام می‌شود. در هرس فرمی، شکل ظاهری درخت به دلخواه و به صورت «بوته» یا «پا‌بلند» درمی‌آید. هرس بهره‌برداری درخت انجیر با هدف تقویت قدرت باردهی آنها و ایجاد تعادل فیزیولوژیکی بین رشد شاخه‌ها و تولید میوه انجام می‌شود. هرس بهره‌برداری به چند نمونه تقسیم می‌شود که در مهمترین آنها از ۲ تا ۳ شاخه‌ای که روی شاخه سال قبل باقیمانده و محصول پائیزه داده یکی را که نزدیک شاخه اصلی یا تنه درخت است نگه داشته و بقیه را حذف می‌کنند.
گرده افشانی یا بر دهی درخت
از دیگر اموری که در رابطه با داشت درخت انجیر مطرح شده و ثمردهی مناسب درخت بسیار به آن وابسته می‌باشد، انجام گرده افشانی یا به اصطلاح « بر دهی » درخت می‌باشد. عمل گرده‌افشانی در اواسط خرداد تا اواسط تیر ماه در چند نوبت انجام می‌شود. روش کار نیز معمولا به این صورت است که تعدادی بر انجیر پس از چیدن و یا خرید، در درون قوطی‌هایی که از قبل از قسمت‌های مختلف هر درخت آویزان شده ریخته می‌شود. پس از مدت بسیار کمی حشرات موجود در میوه بر (بلاستوفاگا)، از آن خارج شده و با ورود به میوه‌های تلقیح نشده، باعث انجام تلقیح و باروری میوه می‌گردد.
تعداد دفعات گرده‌افشانی بسته به ثمردهی درخت انجیر و نوع بر استفاده شده، ۳ تا ۵ نوبت و با فاصله زمانی ۳ تا ۶ روز می‌باشد. به عنوان مثال در صورت استفاده از بر خودرو و کوهی، به دلیل ماندگاری کمتر و خشک شدن سریع آن، تکرار «بردهی» را نباید بیش از ۳ روز به تاخیر انداخت. در صورت عدم انجام عمل گرده‌افشانی میوه‌های درخت بارور نشده و قبل از رسیدن می‌ریزند.
مبارزه با آفات و بیماری‌ها
مبارزه با آفات و بیماری‌ها نیز از اقدامات ضروری در نگهداری انجیر می‌باشد. مورچه اولین آفتی است که در بحث مراقبت از انجیر مطرح می‌شود. مورچه به دو طریق به باغات انجیر خسارت وارد می‌کند. اولین مورد به زمان گرده‌افشانی برمی‌گردد بدین صورت که با شکار حشره پلاستوفاگا (عامل گرده‌افشانی) باعث پائین آمدن میزان گرده افشانی و در نهایت ریزش میوه‌های تلقیح نشده می‌شود. مورد دوم نیز مربوط به زمان رسیدن و خشک شدن میوه بوده که با تغذیه از میوه‌های رسیده و خشک باعث کاهش کیفیت و کمیت محصول می‌گردد. مبارزه با مورچه معمولا به روش سنتی و با ریختن سم به دور تنه درخت و لانه مورچه انجام می‌شود.
از دیگر آفات مهم انجیر شب‌پره هندی، پروانه برگ‌خوار، سوسک شاخک‌بلند، مگس میوه انجیر، مگس سرکه و کته تار عنکبوتی می‌باشد که مبارزه با آنها از طریق سموم مختلف امکان‌پذیر است. مهمترین بیماری‌های انجیر نیز شامل «شانکر یا خشکیدگی شاخه انجیر»، «ترشیدگی میوه انجیر» و بیماری «موزائیک انجیر» می‌باشد. جهت اطلاع بیشتر از آفات و بیماری‌های انجیر و راه‌های مبارزه با آنها می‌توان به منابع موجود در این زمینه مراجعه نمود.
برداشت انجیر
ثمردهی درخت انجیر به شدت به شرایط آب و هوا و خاکی وابسته است. اولین میوه‌های این درخت معمولا در سال دوم یا سوم پس از کاشت نمایان می‌شود و شروع باردهی مناسب درخت نیز در ۵ تا ۱۰ سالگی خواهد بود. محصول سالیانه هر هکتار انجیرکاری در باغ‌های خوب و در زمانی که درخت‌های آن در حداکثر باردهی هستند حدود ۴ تا ۵ تن محصول خشک می‌باشد.
انجیر دیم بسته به منطقه از اوایل تا اواسط مردادماه شروع به رسیدن می‌کند. برداشت محصول نیز از نیمه دوم مرداد تا اواسط مهرماه به طول می‌انجامد. انجیر سبز به صورت خشک برداشت می‌شود و معمولاً تا زمان نیمه‌خشک شدن آن بر روی درخت می‌ماند. پس از نیمه‌خشک شدن میوه و ریزش آن، از زیر درخت جمع‌آوری شده و به منظور خشک شدن کامل آن در محل‌هایی خاص ریخته می‌شود. انجیر خشک پس از جمع‌آوری، با توجه به تفاوت قابل توجه رنگ و اندازه دانه‌ها، به دسته‌های مختلف تقسیم شده و به بازار عرضه می‌گردد.
نمایی از یک نمونه محصول دسته‌بندی شده انجیر خشک
